Czym jest spółdzielnia energetyczna? Jakie są korzyści z jej utworzenia?

Transformacja energetyczna w Polsce to nie tylko rozbudowa infrastruktury OZE, ale także nowelizacja przepisów. Odpowiedzią na rosnące zapotrzebowanie na czysty prąd jest zmiana ustawy o odnawialnych źródłach energii, która wprowadza możliwość zakładania spółdzielni energetycznych. Te od lat funkcjonują w Europie, a w samych Niemczech jest ich ponad tysiąc. Jak wygląda sytuacja w Polsce i jakie korzyści płyną z założenia spółdzielni?

Czym są spółdzielnie energetyczne?

Instytucja spółdzielni energetycznej to w Polsce nowość, ale ten model działania jest już doskonale znany w Europie. Spółdzielnie są to wszak stowarzyszenia, których głównym zadaniem jest produkcja energii na użytek własny oraz w celu sprzedaży. Co niezwykle ważne, energia ta może być produkowana wyłącznie z odnawialnych źródeł energii, więc ma to pozytywny skutek środowiskowy. Działalność spółdzielni może także polegać na wytwarzaniu energii elektrycznej lub biogazu, lub ciepła, w instalacjach OZE i równoważeniu zapotrzebowania energii elektrycznej lub biogazu, lub ciepła, wyłącznie na potrzeby własne oraz jej członków, przyłączonych do zdefiniowanej obszarowo sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV lub sieci dystrybucyjnej gazowej, lub sieci ciepłowniczej.

Wprowadzenie energetycznych wspólnot to pokłosie dyrektywy Unii Europejskiej z maja 2019 roku, która zawarta była w pakiecie "Czysta energia dla wszystkich Europejczyków". W jej myśl państwa członkowskie miały uatrakcyjnić i udostępnić nowe formy inwestycji w energię odnawialną. Dyrektywa Red II jasno określa, w jaki sposób użytkownicy mogą produkować, magazynować i sprzedawać czystą energię elektryczną z OZE. Spółdzielnia jako podmiot ma nieco inne prawa niż pojedynczy prosument, dlatego rozwój spółdzielni energetycznych i produkcja energii w ramach nich może zwiększyć docelowo atrakcyjność OZE w Polsce.

Jakie korzyści płyną z zawiązania takiej spółdzielni?

Przystąpienie do spółdzielni energetycznej daje udziałowcom wiele korzyści i to związanych nie tylko z niższym kosztem energii elektrycznej pobranej z tej sieci. Ważną korzyścią dla spółdzielni energetycznej i jej członków jest zwiększenie niezależności od operatora sieci. Partycypowanie w instalacjach odnawialnego źródła energii dla wielu oznacza także większe bezpieczeństwo energetyczne i możliwość lepszego szacowania kosztów. Zrzeszenie wytwórców i odbiorców energii pozwala więc zwiększyć skalę działań.

Najczęściej wymieniane zalety zawiązania spółdzielni i rozliczania się w tym formacie to:

• Niższy koszt prądu – spółdzielnie wciąż mogą działać na zasadach systemu opustu, a dodatkowo są zwolnione z niektórych opłat, np. opłaty mocowej, opłaty OZE czy kogeneracyjnej.
• Oszczędność na opłatach dystrybucyjnych – spółdzielnia energetyczna nie uiszcza opłaty za dystrybucję energii oraz żadnych innych opłat z tytułu rozliczania kosztów prądu. Członkowie spółdzielni nie muszą więc ponosić kosztów przesyłowych pomiędzy jednostkami wytwórczymi i poszczególnymi spółdzielcami. Oszczędności z tego tytułu mogą wynieść nawet 30-40 proc.
• Bezpieczeństwo energetyczne – bliskość źródeł wytwórczych OZE oraz użytkowników zapewnia większe bezpieczeństwo energetyczne dla odbiorców będących członkami tej spółdzielni. Zwiększa to też niezależność od systemu dystrybucyjnego. Nie trzeba też obawiać się odłączanie od sieci elektroenergetycznej, bowiem prawo spółdzielcze daje gwarancję przyłączenia instalacji OZE do sieci. 
• Większa pewność kosztów – członkowie spółdzielni mają większy wpływ na ceny energii i sposób rozliczeń, więc łatwiej zaplanować długofalowe inwestycje. Umowy CPPA zabezpieczają stałą cenę prądu, jednak podlegają temu jedynie ilości energii elektrycznej wprowadzonej i zużytej w tych samych godzinach. 
• Ekologia – ważnym punktem jest ochrona środowiska. Spółdzielnie mogą korzystać wyłącznie ze źródeł odnawialnych, co ma realny wpływ na czystość powietrza w Polsce oraz zmianę gospodarki na bardziej niskoemisyjną. 
• Prostota – spółdzielnie nie mają obowiązku umarzania świadectw pochodzenia energii elektrycznej, czyli tzw. zielonych certyfikatów, a także nie muszą realizować obowiązków efektywności energetycznej.

Dlaczego prąd jest tańszy w ramach spółdzielni energetycznej? 

Pozyskiwanie prądu z własnych elektrowni wiatrowych, farm fotowoltaicznych czy biogazowni w celu jej zużycia na potrzebny własne to dobry sposób na realne oszczędności. Powodów niższych cen jest wiele, ale warto wyróżnić kilka z nich. Jednym z aspektów jest już wspólne inwestowanie w instalacje, które zazwyczaj jest bardziej opłacalne niż pojedyncze inwestowanie każdego z podmiotów. 

Dodatkowo rozliczenie energii elektrycznej wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej odbywa się w systemie prosumenckim, na zasadach opustów, zatem możliwie jest wykorzystanie wyprodukowanego prądu w późniejszym czasie (zamiast dokupowania go po cenach rynkowych). Sprzedawca zobowiązany dokonuje ze spółdzielnią energetyczną rozliczenia ilości energii elektrycznej wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej wobec ilości energii elektrycznej pobranej z tej sieci w celu jej zużycia na potrzeby własne przez spółdzielnię energetyczną i jej członków w stosunku ilościowym 1 do 0,6. Wytworzoną nadwyżkę można spożytkować w ciągu 12 miesięcy.

Nie można zapomnieć także o ulgach i uproszczeniach przepisów dla spółdzielni, takich jak:

• brak opłaty mocowej (w rozumieniu ustawy o rynku mocy),
• przesyłowej zmiennej,
• kogeneracyjnej,
• akcyzowej (dla wytwórców i odbiorców energii elektrycznej do 1 MW).

Jak założyć spółdzielnie energetyczne?

Aby założyć spółdzielnię, potrzebne są przynajmniej trzy spółki, z których jedna z nich musi być spółką wytwórczą energii z OZE. Pozostałe mogą być odbiorcami prądu. Wszystkie podmioty muszą działać na terenie gminy wiejskiej, miejsko-wiejskiej lub 3 tego rodzaju gmin położonych bezpośrednio obok siebie. Spółdzielnia działa na obszarze jednego operatora systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego lub sieci dystrybucyjnej gazowej lub ciepłowniczej, zaopatrujących w energię elektryczną, biogaz lub ciepło wytwórców i odbiorców będących członkami tej spółdzielni, których instalacje są przyłączone do sieci danego operatora lub do danej sieci ciepłowniczej.

Dodatkowo spółdzielnia musi spełnić kilka założeń, takich jak:

• mieć nie więcej niż 1000 członków;
• zapewniać pokrycie energii elektrycznej wytworzonej w ramach spółdzielni nie mniejsze niż 70% całkowitego rocznego zużycia danego rodzaju energii na potrzeby własne spółdzielni;
• nie przekraczać maksymalnego progu mocy zainstalowanej elektrycznej 10 MW lub 30 MW w przypadku energii ciepła. Maksymalna produkcja biogazu to natomiast 40 mln metrów sześciennych rocznie.

Rejestracją spółdzielni zajmuje się KOWR, czyli Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa. Wpis do KOWR-u jest niezbędny nie tylko w przypadku spółdzielni rolników, ale i innych podmiotów. Spółkę należy także zarejestrować w KRS. Ważne jest też sporządzenie umów z OSD oraz sprzedawcą zobowiązanym, z którym ustalany jest model rozliczeń.

Kto może być członkiem spółdzielni?

Podstawowe założenia spółdzielni działających w energetyce to dobrowolne uczestnictwo oraz demokratycznie zarządzanie. Każdy udziałowiec ma jeden głos, a członkostwo w spółdzielni daje prawo do wybierania kierunku działań i określania zasad funkcjonowania spółdzielni. Członkiem spółdzielni mogą być osoby prywatne, przedsiębiorstwa czy jednostki samorządu terytorialnego. Co ważne, wytwarzanie energii w mikroinstalacjach przez podmiot spółdzielni nie stanowi działalności gospodarczej. Minimalny okres członkostwa w spółdzielni nie może być krótszy niż 3 pełne lata obrachunkowe. Członkowie dzielą się na wytwórców, odbiorców oraz autoproducentów (odbiorco-wytwórców). 

Czy spółdzielnia energetyczna może sprzedawać energię elektryczną?

Zgodnie z prawem spółdzielnia energetyczna nie może sprzedawać prądu ani biogazu osobom trzecim. Całość uzysku powinna być spożytkowana na potrzeby własne spółki. Ilość energii elektrycznej rozliczonej w spółdzielni oczywiście może się wahać, dlatego ewentualne nadwyżki podlegają rozliczeniu w okresie do 12 miesięcy. W takim systemie opustów można odzyskać 60 proc. energii oddanej do sieci. W takim układzie sieć dystrybucyjna pełni niejako formę magazynu energii. Spółka musi zadbać także o minimalną wartość uzysku. Obecnie minimalna sprawność wytwórcza spółdzielni wynosi 70 proc. 

Ile jest w Polsce spółdzielni energetycznych?

Rejestr spółdzielni energetycznych prowadzi Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa. Choć w 2021 i 2022 roku popularność spółdzielni była niewielka, w 2023 roku zmieniło się to wyraźnie. W samym 2023 roku powstało 19 spółdzielni, a w 2024 roku wzrost może być jeszcze bardziej intensywny. Od początku 2024 roku założonych zostało 8 spółdzielni (stan na 8 marca). Łącznie funkcjonuje więc w Polsce obecnie 29 spółdzielni, które zrzeszają 94 członków. Przedmiotem działalności każdej z nich jest wytwarzanie energii elektrycznej przy użyciu instalacji fotowoltaicznej. Całkowita moc zainstalowana obsługiwana przez spółdzielnie to na tę chwilę 3,78 MWe.